هزار توي بازار صكوك و زيرساخت‌هاي لازم براي توسعه

نويسنده: فارس

چکيده:

در حالي از اواخر سال گذشته نخستين ابزار جديد بازار مالي يعني صكوك اجاره به‎كار گرفته شد و سازمان بورس در تدارك توسعه اين ابزار و ديگر نوع اوراق استصناع در سال جاري است كه در ادامه سلسله مباحث مربوط به صكوك، اين ابزار با ابزارهاي مرسوم داراي درآمد ثابت مقايسه شده و مزايا و ريسك هاي كلي آن به همراه توسعه زيرساخت‎هاي لازم تشريح شده است.

هزار توي بازار صكوك و زيرساخت‌هاي لازم براي توسعه ابزار نوين صكوك در حالي داراي مزيت‏هاي 6گانه و ريسك‏هاي متعددي است كه براي توسعه بازار اين نوع از اوراق بهادار، سه زيرساخت مي‏تواند مدنظر مسوولان قرار گيرد. تفاوت‌ها و شباهت‌هاي صكوك با اوراق قرضه براساس اين گزارش،‌ ابزارهاي داراي درآمد ثابت مانند صندوق هاي سرمايه مشترك با سود و درآمد تضمين شده در حالي از عمر چند ساله در بازار سرمايه كشور برخوردارند كه به دليل موانع شرعي، امكان استفاده از اوراق قرضه وجود ندارد؛ بنابراين اوراق قرضه و صكوك حداقل 5 تفاوت و 4 تشابه دارند. براين اساس صكوك با اوراق قرضه مرسوم در بازارهاي مالي از 5 جهت تفاوت دارد. اول اينكه صكوك بيانگر مالكيت يك دارايي مشخص است در حالي كه اوراق قرضه فقط حاكي از تعهد بدهي هستند. يعني رابطه بين صادركننده و خريدار اوراق قرضه رابطه وام‌دهنده و وام‌گيرنده است كه نرخ بهره وام هم ثابت است و اين موجب ربا مي‌شود. دومين نكته اين است كه دارايي موضوع اوراق صكوك از نظر شرعي بايد مجاز و صحيح باشد، درحالي كه در اوراق قرضه دارايي‌هايي كه از نظر اسلام پذيرفته نيست نيز مي‌تواند پشتوانه اوراق قرار بگيرد. سوم اين كه اعتبار اوراق قرضه به اعتبار صادركننده يا ناشر آن وابسته است و با آن سنجيده مي‌شود، درحالي كه اعتبار صكوك به ناشر بستگي ندارد، بلكه به ارزش دارايي پشتوانه بستگي دارد. همچنين فروش صكوك در بازار ثانويه فروش مالكيت يك دارايي است، اما فروش اوراق قرضه فروش بدهي است. پنجمين تفاوت هم اين است كه در صكوك امكان افزايش اصل دارايي و در نتيجه ارزش خود ورقه صكوك وجود دارد درحالي كه اصل بدهي در اوراق قرضه قابليت افزايش ندارد. در برابر اين 5 تفاوت، وجوه تشابه صكوك و اوراق قرضه هم شامل قابليت نقدشوندگي در بازار ثانويه، درجه‌بندي اعتباري توسط موسسات رتبه‌بندي، قابليت افزايش اعتبار و تنوع در طراحي و عرضه هستند. مزاياي 6 گانه صكوك داراي مزيت هاي متعددي بوده و به عقيده برخي صاحبنظران، اين نوع اوراق بهادار اسلامي پل ارتباطي بين دو بازار پول و سرمايه به‌شمار مي‌رود. برخي از مزاياي انتشار اوراق صكوك را مي‌توان در 6 مورد بيان كرد. براساس اين گزارش، صكوك، نقدينگي باني را افزايش مي‌دهد .از طرف ديگر دارايي‌هايي كه نقدينگي پاييني دارند و يا غيرنقد هستند از ترازنامه خارج شده و وجوه نقد جايگزين آن مي‌شود. همچنين با اينكه قسمتي از دارايي‌ها از شركت باني جدا مي‌شود اما با اين حال باز هم باني مي‌تواند از دارايي‌ها استفاده كند. مزيت چهارم هم اين است از آنجا كه صكوك با پشتوانه دارايي منتشر مي‌شود لذا داراي ريسك كمتر است و هزينه تامين مالي را نيز كاهش مي‌دهد. يك راه ديگر كاهش هزينه تامين مالي استفاده از افزايش اعتبار است. در حالي مزيت پنجم صكوك كمك به توسعه بازار سرمايه با فراهم كردن امكان تبديل دارايي‌ها به اوراق بهادار است كه چنانچه براي دادوستد اين نوع اوراق بازاري ثانويه فراهم شود آنگاه قابليت نقدشوندگي اين اوراق هم افزايش مي‌يابد. ريسك‌هاي سه‌گانه ريسك هاي مربوط به صكوك اجاره را در حالي به طرق مختلفي مي‌توان دسته‌بندي كرد كه مهمترين ريسك‌هايي كه دارندگان اوراق صكوك با آن مواجه هستند را مي‌توان به سه گروه دسته بندي كرد. اولين ريسك مربوط به از بين رفتن دارايي‌ها است. يعني چنانچه به دارايي مورد اجاره در فرآيند انتشار اوراق صكوك به هر دليل خسارتي وارد آيد طيبعتا از ارزش آن دارايي كاسته شده و در نتيجه دارندگان صكوك متضرر مي‌شوند. البته اين ريسك را مي‌توان از طريق بيمه كردن دارايي‌ها به طور كامل حذف كرد. ريسك ديگر به نرخ سود تعلق دارد. مبلغ اجاره بها معمولا ثابت تعيين مي‌شود و دارندگان اوراق صكوك در هر دوره اجاره بهاي ثابتي را دريافت مي‌كنند. بنابراين چنانچه نرخ سود متداول در بازار افزايش يابد آنگاه آنها در مقايسه با نرخ سود بازار، سود كمتري را دريافت مي‌كنند. سومين ريسك هم كاهش قيمت دارايي است. يعني چنانچه ارزش دارايي‌ها در تاريخ سررسيد (پايان مدت اجاره) به هر دليل كاهش يابد آنگاه دارندگان اوراق صكوك با زيان سرمايه‌اي مواجه مي‌شوند. البته اين ريسك را مي‌توان از طريق اعطاي اختيار فروش به دارندگان اوراق صكوك حذف كرد، زيرا در اين صورت آنها مي‌توانند با اعمال اختيار فروش خود، اوراق صكوك را به قيمت مندرج در برگة اختيار فروش به شركت با مقصد خاص يا باني بفروشند. زيرساخت‌هاي لازم براي توسعه بر پايه اين گزارش،‌ يكي از برنامه هاي مسوولان سازمان و شركت بورس در سال جاري توسعه صكوك اجاره و استفاده از ديگر انواع اوراق مانند صكوك استصناع است؛ بنابراين براي توسعه بازار صكوك چند نكته مي‌تواند مد نظر متوليان قرار گيرد. استانداردكردن دارايي‌هايي كه مي‌تواند در اين فرآيند مورد استفاده قرار گيرد و همچنين استانداردكردن فرآيند ارزيابي قيمت‌گذاري اين دارايي‌ها، تسهيل امور مربوط به رتبه‌بندي اوراق و تسهيل فرآيند ارزيابي، استاندارد كردن فرآيند انتشار و عرضه اوراق و ايجاد بازاري ثانويه براي خريد و فروش صكوك و كمك به نقدشوندگي آن مي‌تواند در توسعه اين ابزار نوين و جذاب مفيد باشد. اما براي اين كه بازار صكوك به يك بازار توسعه يافته و براي مديريت نقدينگي تبديل شود بايد ناشران متعددي با رتبه‌بندي‌هاي اعتباري متفاوت اقدام به عرضه صكوك كنند. از طرف ديگر اوراق صكوك موجود در بازار داراي سررسيدهاي متفاوت (كوتاه‌مدت و بلندمدت) باشد و بين ناشران، سرمايه‌گذاران، موسسات رتبه‌بندي و ساير نهادهاي مربوطه رابطه منسجمي وجودداشته باشد.